Yerli biliklər Pakistanın iqlim mübarizəsində açar rolu oynayır

Qəhrəman Çobanlar və Buzlaq Gölü Daşqınları: Pakistanın Dağlıq Bölgələrinin Sınağı

Pakistanın şimalındakı dağlıq Gilgit-Baltistan regionunun Ghizer vilayətinin Roshan vadisindən olan çoban Vasiyat Xan gecə yarısı güclü partlayış səsi ilə oyandığında, "dağların partladığını" və sürüşmənin yaxınlaşdığını düşündü. Ailəsi ilə birlikdə, isti aylarda mal-qarasını otarmaq üçün yüksək ərazilərə köçmüşdülər. Lakin qısa zamanda, ailə təcili olaraq sığınacaq axtararkən, o, partlayışın buzlaq gölü daşqınları səsi olduğunu anladı. Müvəqqəti sığınacaqları sel suları tərəfindən yuyularkən, Vasiyat suyun yolunda olan kəndləri düşündü. Gecənin qaranlığında 3000 metrdən yüksəklikdə, kənardan yardım almaq qeyri-mümkün idi. O, dərhal qayaların üzərindən atılıb mobil telefon siqnalı ala biləcəyi təyin olunmuş yerə çatdı və 300-ə yaxın kənd sakininə xəbərdarlıq etdi. Vasiyat yerli mediaya verdiyi açıqlamada "30 dəqiqə ərzində kənd sakinlərinin təhlükəsiz şəkildə təxliyə olunduğu və heç bir can itkisinin olmadığı barədə cavab zəngi aldıq" dedi. "Onlar sağ qalsalar da, bizim heç nəyimiz qalmamışdı, buzlaqlara yaxın yerdə isinmək üçün hətta bir kibritimiz də yox idi. Hava çox soyuq idi və biz əziyyət çəkirdik. Saatlar sonra xilas edilib kəndə aparılanda gördük ki, bütün evlərimiz və torpaqlarımız palçıqla örtülmüşdü, lakin heç bir can itkisi olmamışdı."

Pakistanın Artan İqlim Həssaslığı və Erkən Xəbərdarlıq Sistemləri

Buzlaq gölü daşqınları (GLOF) Pakistanda, təxminən 13.000 buzlağa ev sahibliyi edən şimal bölgələrdə tez-tez baş verən bir hadisədir. Qlobal istiləşmənin pisləşməsi ilə daha çox buzlağın əriməsinin bu il "əhəmiyyətli olacağı" Pakistanın fəlakət idarəetmə təşkilatı NDMA tərəfindən mart ayında bildirilmişdi. NDMA-nın son qiymətləndirməsində deyilir ki, Pakistanda qar yağması, xüsusilə Gilgit-Baltistan kimi ərazilərdə, gələn aylarda orta səviyyədən az olacaq və ümumi qar yığılmasını azaldacaq. Qar qatının azalması, mövsümün əvvəlində buzun səthə çıxmasına səbəb olaraq buzlaqların geri çəkilməsini sürətləndirəcək, bu da yüksək dağlıq bölgələri GLOF-lara daha həssas edəcək. Bu cür hadisələrin qarşısını almaq üçün hökumət əsasən erkən xəbərdarlıq sistemlərinə (EWS) güvənir. Bu sistemlər can itkisini və xəsarətləri, iqtisadi zərərləri azaltmaq, kritik infrastrukturu qorumaq və iqlimə qarşı davamlılığı artırmaqda kömək edir. EWS, sensorlar və ölçü cihazlarından ibarət qarşılıqlı əlaqəli bir proses vasitəsilə işləyir. Bu cihazlar real vaxt məlumatlarını toplayır və meteoroloqlar və mütəxəssislər tərəfindən monitorinq edilir ki, nəinki mövcud təhlükə barədə xəbərdarlıq etsinlər, həm də fəlakəti proqnozlaşdırsınlar. Gilgit-Baltistan və Khyber Pakhtunkhwa-nın iqlimə ən həssas vadilərindəki onlarla EWS sahəsi hazırda real vaxt məlumatlarını Pakistan Meteorologiya Departamentinə ötürür.

“İnsan EWS” və Yerli Biliklərin Gücü

Lakin şimali Pakistanda yaşayan sakinlər, erkən xəbərdarlıq sistemləri texnologiyasından daha çox yerli insan biliklərinə güvəndiklərini bildirirlər. Gilgit-Baltistanın Skardu Vadisindən olan çoban Mohammad Hüseyn, Al Jazeeraya yayda daş daxmasında olduğu bir hadisəni danışdı. Təxminən bir saat davam edən yağışdan sonra o, güclü ildırım və qeyri-adi gurultu səsinə şahid oldu. Mal-qarasını toplamaq üçün daxmadan çıxdıqda, nəhəng qayaları özü ilə aparan və böyük ağacları kökündən çıxaran güclü bir sel gördü. Sürətlə hərəkət edərək, kəndliləri xəbərdar etdi və bu, sel suları çatmazdan əvvəl təhlükəsiz təxliyəni təmin etdi. O, babasının danışdığı hekayələrdən bəhs etdi ki, insanlar digərlərini xəbərdar etmək üçün böyük siqnal atəşlərindən, silah səslərindən və ya xüsusi səs nümunələrindən istifadə edirdilər. Qəfil güclü yağış, bulud əmələgəlmələri, qeyri-adi heyvan davranışı və fərqli gurultu səsləri kimi təbii əlamətlər EWS-in olmadığı halda şimali Pakistanda hələ də sel proqnozlaşdırmaq üçün istifadə olunur. Bir hadisədə, o, aşağıdakı kəndliləri xəbərdar etmək üçün atəş yandırmağa çalışdı, lakin gündüz və güclü yağış səbəbindən bu təsirsiz oldu. Daha sonra üç dəfə silahından atəş açdı ki, bu da təhlükəni bildirən əvvəlcədən razılaşdırılmış bir siqnal idi. Atəşi eşidən kəndlilər məscidin ucadan danışma sistemindən həyəcan siqnalı qaldıraraq sürətli təxliyəni başlatdılar. Əhəmiyyətli iqtisadi itkilər olsa da, heç bir itki olmadı, bu da bu "insan EWS"-in effektivliyini göstərdi. Pakistan, qlobal emissiyaların yüzdə 1-dən azına töhfə verməsinə baxmayaraq, iqlim dəyişikliyinə ən həssas on ölkə arasındadır. Dünya Bankı 2023-cü ildə bildirmişdi ki, Pakistanda orta temperatur 1950-ci illərdən bəri 1,3 Selsi dərəcəsi (2,34 Farenheyt dərəcəsi) yüksəlib ki, bu da qlobal orta dəyişiklikdən iki dəfə sürətlidir. Ölkənin iqlim dəyişiklikləri naziri Musadiq Malik bu yaxınlarda Al Jazeeraya bildirmişdi ki, "bu buzlaq gölü daşqınları baş verdikdə, böyük ölüm hallarına, xəstəliklərə və genişmiqyaslı köçkünlüklərə səbəb olurlar," əlavə edərək ki, "bu, üzləşdiyimiz sərt bir reallıqdır." Pakistan 2019-2022-ci illər arasında təxminən 90 belə daşqınla üzləşib. Pakistanın ən çox təbii fəlakətlərdən zərər çəkən ölkələrdən biri olması, iqlim dəyişikliyinin yaratdığı təhdidin ciddiliyini göstərir.

“Texnologiya təkbaşına həyatları xilas etməyəcək”

Erkən xəbərdarlıq sistemlərinə və onların tətbiqinə milyonlarla vəsait xərclənməsinə baxmayaraq, avadanlıqların tez-tez nasazlığı və müvafiq qurumlar tərəfindən lazımi təqiblərin olmaması səbəbindən bir sıra icmalar arasında bu sistemlərə geniş inamsızlıq yaranmışdır. Pakistanın "Friday Times" qəzetində bu ilin iyununda dərc olunan bir reportajda deyilirdi ki, "2017-ci ildə yeni ölçü cihazları, sirenlər və yerli təlimlərlə 37 milyon dollarlıq GLOF-II layihəsi işə salınsa da, kəndlərdəki insan sensorları ilə rəsmi xilasetmə qrupları arasında heç bir real vaxt bağlantısı yoxdur." Reportajda xəbərdarlıq edilirdi ki, "Əməliyyat Prosedurları (SOP) dəfn edilərsə, xilasetmə siyahıları toz yığarsa və yerdə etibar olmazsa, texnologiya təkbaşına həyatları xilas etməyəcək." Al Jazeeranın Gilgit-Baltistanda danışdığı bəzi kənd sakinlərinin də fikirləri eyni idi; onlar avadanlıqlara etimadsızlıqlarını ifadə edərək, onların effektivliyini şübhə altına aldılar və bu sistemlərin işləmədiyinə dair narahatlıqlarını bölüşdülər. Onlar həmçinin məmurları, sistemlərin həyatları xilas etmədəki effektivliyinə görə saxta şəkildə kredit götürməkdə ittiham etdilər. İqlim dəyişikliyi mövzusunda yazan İslamabadda yaşayan jurnalist Zaki Abbas Al Jazeeraya bildirdi ki, "Gilgit-Baltistandakı EWS yerli hakimiyyət orqanları və icmalarla məsləhətləşmədən quraşdırılıb, buna görə də effektiv rol oynaya bilməyiblər." "Keçən il bir yerli fəal mənə demişdi ki, müxtəlif yerlərdə 20-yə qədər sistem quraşdırılıb, lakin müxtəlif səbəblərdən işlək vəziyyətdə deyillər. Bu məsələ ətrafındakı mübahisələr Gilgit-Baltistan qanunverici məclisində də əks-səda vermişdi, bölgədəki müxalifət liderləri bu sistemlərin uğursuzluğunun araşdırılmasını tələb etmişdilər. Lakin belə bir araşdırma aparılmadı. Onların təsirsizliyi, buzlaq gölü daşqınları haqqında xəbərdarlıqların, milyardlarla rupi xərclənən bu sistemlərdən deyil, insanlardan, ən son bir çobanın vaxtında zəngi ilə bütün bir kəndi xilas etməsindən gəlməsi ilə ölçülə bilər."

Qeyri-Müəyyən Gələcək və Yerli Qəhrəmanlara Güvən

Çətinliklərin həlli hökumət və erkən xəbərdarlıq sistemlərinin tətbiqində iştirak edən tərəfdaşlar üçün mühüm bir vəzifə olaraq qalır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı (UNDP) bu ilin fevralında bildirmişdi ki, "məhdud maliyyə resursları, texniki imkanlar, məlumat boşluqları və qeyri-müəyyənliklər, ünsiyyət maneələri, zəif institusional imkanlar, eləcə də mürəkkəb və inkişaf edən iqlim riskləri" EWS-in qlobal miqyasda qarşılaşdığı problemlərdən yalnız bəziləridir. Vasiyat və Ghizerdən olan digər iki çobana avqust ayında Pakistanın Baş Naziri tərəfindən yüzlərlə insanın həyatını xilas etdikləri üçün hər birinə 28.000 dollar mükafat veriləndə, onlara "bu cəsarət və məsuliyyət aktının qızıl hərflərlə yazılacağı" deyilmişdi. Qeyri-müəyyən yağışlar, qar nümunələri və əriyən buzlaqlar Pakistanı, xüsusən də şimal bölgələrini təsir etməyə davam etdikcə, görünür ki, sakinlər genişmiqyaslı EWS-in və cəmiyyətin onlara olan inamının yoxluğunda bu "qəhrəmanlara" daha çox güvənəcəklər.

24 saat